Zaburzenia psychiczne są jednym z najpoważniejszych zagrożeń i wyzwań we współczesnym świecie. W stopniu podobnym (pod niektórymi względami nawet większym) te zagrożenia i wyzwania dotyczą także Europy. Niestety wyniki różnych badań dotyczących tej problematyki są często wzajemnie nieporównywalne a nawet ze sobą niezgodne. Spróbuję jednak (w granicach możliwości) zaprowadzić w nich pewien porządek.

Badania przeprowadzone przez WHO Europe w Regionie Europejskim (poza krajami Unii obejmuje m.in. Federację Rosyjską, Białoruś, Kazachstan, Turkmenistan, Tadżykistan, Gruzję, Kirgistan a nawet kraje w ogóle nie leżące w Europie, jak Izrael) wskazują, że pomiędzy rokiem 2005 i 2015 nastąpił wzrost rozpowszechnienia zaburzeń psychicznych o 16%. Zgodnie z przewidywaniami WHO spodziewać się należy dalszego wzrostu w następnych latach w obliczu wzmożonego ryzyka ze strony czynników niekorzystnych, takich jak konflikt i migracje, jak również ze starzeniem się społeczeństw w wielu krajach. Zaburzeniami psychicznymi było tu dotknięte 110 milionów osób, co odpowiada 12% populacji w każdym z badanych okresów.

Najbardziej rozpowszechnionym zaburzeniem psychicznym w Regionie jest depresja – 5.1% populacji (44.3 miliona osób) i zaburzenia lękowe – 4.3%, (37.3 miliona). W ciągu całego życia w krajach Regionu i krajach UE o wysokim lub średnim dochodzie na jakąś formę zaburzeń psychicznych cierpieć będzie w ciągu całego życia około 50% populacji.

Liczby te nie odzwierciedlają jednak całości i kompleksowości zagadnienia. 32% tych, którzy są dotknięci jakimś zburzeniem cierpi na jakiś jeden dodatkowy problem psychiczny, z czego18% na dwa a 14% trzy lub więcej.

Wyniki badań dla Regionu wskazują też, że osoby cierpiące na zaburzenia psychiczne umierają średnio o 20 lat wcześniej niż osoby z pozostałej populacji. W przypadku bardzo znacznej części tych osób, śmierci te nie mają jednej specyficznej przyczyny (w szczególności samobójstwa), lecz raczej inne schorzenia współwystępujące z zaburzeniami psychicznymi, zwłaszcza choroby niezakaźne, które nie zostały właściwie zdiagnozowane i leczone (patrz: poniżej, wskaźnik YLL).
Źrodło: WHO, Fact sheets on sustainable development goals: health target; Mental Health

Obciążenie chorobami psychicznymi na świecie i w Europie

Światowe obciążenie chorobami psychicznymi i uzależnieniami (Burden of Disease) stanowi 10.4% globalnego obciążenia chorobami spośród wszystkich grup chorób (Global Burden of Disease).

Obciążenie chorobami (z ang. Burden of Disease) jest próbą sprecyzowania rozmiaru utraty zdrowia z powodu chorób, urazów i czynników zagrożenia według wieku, płci, w rozmieszczeniu w przestrzeni i w czasie. Jest kompleksową miarą stanu zdrowia obejmującą analizę umieralności, niepełnosprawności i czynników zagrażających zdrowiu.

Obciążenie chorobami mierzy się najczęściej przy pomocy wskaźnika DALY:

Lata życia skorygowane niepełnosprawnością (DALY, z ang. Disability adjusted life-years) – wskaźnik stosowany do określenia stanu zdrowia danego społeczeństwa. Wyraża łącznie lata życia utracone wskutek przedwczesnej śmierci bądź uszczerbku na zdrowiu w wyniku urazu lub choroby.

Na wskaźnik DALY składają się z kolei:

Lata przeżyte z niepełnosprawnością (YLDs, z ang. Years lived with disability) wylicza się mnożąc rozpowszechnienie danego schorzenia poprzez krótko- bądź długoterminową utratę zdrowia skutkującą niepełnosprawnością.

oraz

Utrata lat życia (YLL, z ang. Years of life lost) wyliczana jest jako iloczyn liczby zgonów i przeciętnej oczekiwanej długości życia dla wieku, w którym nastąpił zgon.

(wykres – polskie napisy)

DALY
Lata Życia Skorygowane Niepełnosprawnością są miarą całkowitego obciążenia chorobami, wyrażoną jako suma lat straconych z powodu złego zdrowia, niepełnosprawności lub przedwczesnej śmierci

=

YLD
Lata Przeżyte z Niepełnosprawnością

+

YLL
Liczba Utraconych Lat Życia
(na pasku poniżej):
(Healthy life) powinno być: Życie w zdrowiu
(Disease Or Disability) powinno być: Choroba lub niepełnosprawność
(Early Death) powinno być: Przedwczesna śmierć
(Expected life years) powinno być: Oczekiwana długość życia

Zaburzenia psychiczne i neurologiczne są zdecydowanie najważniejszą przyczyną chorób chronicznych dotykających kraje Regionu Europejskiego. Zgodnie z najnowszymi danymi (2012), zaburzenia neuropsychiatryczne są pierwszą przyczyną lat przeżytych z niepełnosprawnością (YLDs) w Europie, odpowiadając za 36.1% z tych, które przypisywane są konkretnym grupom chorób.

Wśród pierwszych spośród dwudziestu chorób, które odpowiadają za najwyższe wartości wskaźnika YLD, znalazło się 7 chorób psychicznych:

• Sama depresja jednobiegunowa odpowiada za 11% spośród całkowitej liczby YLD, co czyni ją pierwszą spośród najwyżej notowanych chronicznych chorób w Regionie Europejskim
• Zaburzenia związane z nadużywaniem alkoholu zajmują w Europie pozycję trzecią odpowiadając za 6.4% całkowitej liczby YLD
• Zaburzenia  lękowe zajmują w Europie 6 pozycję odpowiadając za 4% całkowitej liczby YLD
• Choroba Alzheimera i inne demencje zajmują pozycję dziewiątą odpowiadając za 3% całkowitej liczby YLD
• Migreny zajmują pozycję jedenastą z 2.7%
• Schizofrenia – piętnastą z 1.8% całkowitej liczby YLD.
• Choroba afektywna dwubiegunowa – siedemnastą z 1.6% całkowitej liczby YLD.
  Źródło: Global Health Estimates 2014 Summary Tables: YLD by cause, age and gender WHO Region, 2000-2012.

Należy pamiętać, że nie można traktować tych danych zarówno w odniesieniu do różnych obszarów terytorialnych, jak i zmian powyższych danych w różnych punktach czasowych jako w pełni porównywalnych czy wykazujących trendy. Różnice, jakie tu się pojawiają wynikać mogą się wiązać z wieloma czynnikami m.in. z różnymi metodologiami badań. To samo dotyczy porównań tych danych z danymi pochodzącymi z badań przeprowadzonych w 2010 roku. W tym przypadku dochodzą do głosu wyraźne różnice pomiędzy obszarami badań: Region Europejski to bez porównania większy obszar niż sama UE i z wielu przyczyn od niej różny.

Badania z roku 2010

Inne dane pochodzą z badań przeprowadzonych w 2010 roku dotyczących wyłącznie krajów UE (raport „The size and burden of mental disorders and other disorders of the brain in Europe 2010”) – chyba najpełniejszych badań dotyczących rozpowszechnienia zaburzeń psychicznych w krajach UE (oraz Norwegii, Islandii i Szwajcarii).

Rozpowszechnienie zaburzeń psychicznych w UE

Choć, zdaniem autorów, przedstawione przez nich oszacowania dotyczących rozpowszechnienia chorób mózgu (psychicznych i neurologicznych) są ostrożne, zadziwiają przedstawione przez nich liczby, zwłaszcza, że nie uwzględniono danych dotyczących samobójstw.

Choć to szeroka gama rozpatrywanych zaburzeń psychicznych jest po części odpowiedzialna za tak wysokie wyniki, to z drugiej strony – jak deklarują autorzy – brano pod uwagę tylko te przypadki, w których istniały medycznie potwierdzone diagnozy. A oto wyniki.

W każdym roku ponad 38.2% całej populacji krajów UE (164.7 miliona osób) cierpi na jedno z 27 badanych zaburzeń psychicznych. W dodatku liczba ta nie uwzględnia wielu zaburzeń neurologicznych, których rozpowszechnienie, zdaniem autorów, często bywa trudne do oszacowania. Najczęstsze zaburzenia psychiczne to:
a)      Zaburzenia lękowe (69.1 milionów osób)
b)      Depresja jednobiegunowa (30.3 miliona osób)
c)      Bezsenność (29.1 miliona)
d)     Zaburzenia somatoformiczne (20.4 mln)
e)      Uzależnienie od alkoholu (14.6 mln)

Poniżej przedstawiam szczegółowe dane:

Diagnoza	Liczba osób dotkniętych zaburzeniem (w mln osób)
Uzależnienie od alkoholu	14.6
Uzależnienie od opiatów	1.0
Uzależnienie od konopi indyjskich	1.4
Zaburzenia psychotyczne (w tym schizofrenia)	5.0
Depresja jednobiegunowa	30.3
Choroba afektywna dwubiegunowa	3.0
Zaburzenia lękowe	61.5
Zaburzenia somatoformiczne	20.4
Zaburzenia odżywiania (anoreksja i bulimia)	1.5
Zaburzenia osobowości	4.3
Zaburzenia psychiczne okresu dzieciństwa i dorastania (ADHD, zaburzenia zachowania itp.)	6.0
Upośledzenie umysłowe	4.2
Zaburzenia snu (w tym bezsenność)	44.8
Demencja	6.3

Źródło: „The size and burden of mental disorders and other disorders of the brain in Europe 2010”

Nie ma żadnych danych świadczących o tym, że ten odsetek rośnie lub maleje (zwłaszcza ten rezultat wydaje się kontrowersyjny i sprzeczny z innymi szacunkami, m.in. WHO)

Obciążenie chorobami psychicznymi w UE

Za najlepszą miarę obciążenia chorobami (Burden of Disease) uważa się wskaźnik DALY (patrz: wyżej)

W tym przypadku autorzy byli w stanie przedstawić wskaźniki DALY także dla większej części zaburzeń neurologicznych. Dla uproszczenia przedstawiam tu tylko 10 pierwszych pozycji z rankingu DALY:

Ranking	Diagnoza	Całkowita ilość DALYs
1	Depresja jednobiegunowa	4.320.400
2	Demencje	2.236.514
3	Uzależnienie od alkoholu	2.039.741
4	Udar	1.576.838
5	Uzależnienie od narkotyków	756.548
6	Choroba afektywna dwubiegunowa	727.841
7	Migrena	642.677
8	Schizofrenia	637.693
9	Bezsenność	389.753
10	Lęk napadowy	383.783

Źródło: „The size and burden of mental disorders and other disorders of the brain in Europe 2010”

W tym przypadku ujawniły się różnice pomiędzy płciami: oszacowania DALY dla kobiet wynoszą 30.1% a dla mężczyzn – 23.4%. Za pozostałe odsetki (69.9% w przypadku kobiet i 76.6% w przypadku mężczyzn) odpowiadają oczywiście pozostałe choroby, inne niż neuropsychiatryczne.

Zgodnie z obecnymi szacunkami, depresja jednobiegunowa stała się chorobą, która niesie ze sobą w UE najwyższe obciążenie spośród wszystkich jednostek chorobowych, także chorób innych niż neuropsychiatryczne.

 

Dane światowe dotyczące DALY (WHO)

Dla porównania przedstawiam tu dane z rankingu wskaźnika DALY dla wszystkich jednostek chorobowych (podaję tylko pozycje i wysokość DALY dla chorób psychicznych) :

• Depresja jednobiegunowa jest trzecią chorobą odpowiedzialną za wysokość wskaźnika DALY (3.8% z wszystkich DALY) – jak widać w świecie zajmuje ona obecnie pozycję trzecią, jednak przewidywane jest jej „wysunięcie się na prowadzenie” w najbliższych latach
• Zaburzenia związane z nadużywaniem alkoholu są szóstą z głównych przyczyn odpowiedzialnych za wysokość wskaźnika DALY (2.9% ze wszystkich DALY)
• Choroba Alzheimera i inne demencje są piętnastą z głównych przyczyn odpowiedzialnych za DALY (1.9% z wszystkich DALY)
  Źródło: Global Health Estimates 2014 Summary Tables: DALY by cause, age and sex, by WHO Region, 2000-2012.

Samobójstwa

Wadą powyżej omówionych badań przeprowadzonych w UE, Norwegii, Islandii i Szwajcarii jest nieuwzględnienie samobójstw, choć mogą być one pośrednią miarą psychicznego dobrostanu społeczeństw. W dodatku śmierci samobójcze są w ogromnym stopniu związane z chorobami psychicznymi – prawdopodobnie w krajach o wysokim dochodzie narodowym w 90% mogą być przypisane tym właśnie chorobom. Spośród tych chorób 22% tych śmierci może być przypisanych nadużywaniu alkoholu. Jest więc szczególnie istotne, by podejmować działania biorące pod uwagę te czynniki ryzyka, takie jak ograniczenie nadużywania alkoholu i usługi integracyjne w związku z uzależnieniami i chorobami psychicznymi.

Z danych WHO dla Regionu Europejskiego wynika, że stopa samobójstw jest tu wysoka. W 2015 stopa samobójstw wyniosła 11.9%  na 100.000 osób obu płci, co jest wynikiem powyżej światowej średniej (10.7%). Co więcej 6 z 20 krajów świata z najwyższą stopą samobójstw leży w Regionie Europejskim. Stopy samobójstw różnią się bardzo w zależności od kraju, od wieku, jak i płci, przy czym samobójstwa (tzw. skuteczne) popełnia niemal 5 razy więcej mężczyzn niż kobiet.

Szacunki WHO z roku 2015:

Średnia światowa: 10.7

Region Europejski: 11.9, z czego:

Kazachstan: 4 miejsce – 27.5%
Litwa: 8 miejsce – 26.1%
Białoruś: 14 miejsce – 19.1%
Polska: 15 miejsce – 18.5%; 2 miejsce w UE (!); stosunek mężczyzn do kobiet – 6.57
Rosja: 17 miejsce – 17.9%
Łotwa: 20 miejsce – 17.4%

Oznacza to, że 3 kraje w obrębie UE znajduje się wśród w pierwszej dwudziestce krajów o najwyższym odsetku samobójstw. Zwraca uwagę wysoka stopa samobójstw w Polsce!

W krajach o wysokim dochodzie, samobójstwa (tzw. skuteczne) popełnia 3.5 mężczyzn na każdą kobietę (choć kobiety częściej niż mężczyźni podejmują próby samobójcze). Jednak w krajach o niskim i średnim dochodzie na każdą kobietę przypada średnio 4.1 samobójstwa popełnionego przez mężczyzn (w Polsce aż 6.57!).

Samobójstwa odpowiadają za 17.6% śmierci wśród młodzieży w wieku 15-29 lat w krajach o wysokim dochodzie. Są drugą spośród przyczyn śmierci na świecie, w Europie – w obrębie wyżej wspomnianej grupy wiekowej – wyprzedzaną tylko przez wypadki drogowe.